در سالهای اخیر، خالکوبی از یک تابوی فرهنگی به ابزاری برای بیان هویت فردی در میان نسل جوان تبدیل شده است. با این حال، نگاه کیفری و برخوردهای سلیقهای با این پدیده همچنان در نهادهای رسمی و قضایی ایران وجود دارد. آیا خالکوبی جرم است؟ و اگر نه، چرا برخی افراد بهخاطر آن با محدودیتهای قانونی مواجه میشوند؟ این گزارش به بررسی حقوقی، جرمشناختی و روانشناختی خالکوبی در ایران میپردازد.
وضعیت قانونی خالکوبی؛ جرم یا عرف؟
بر اساس قوانین کیفری ایران، خالکوبی بهطور مستقیم جرمانگاری نشده است. ماده ۲ قانون مجازات اسلامی تصریح میکند که تنها اعمالی که برای آنها مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب میشوند. بنابراین، خالکوبی بهخودیخود جرم نیست.
با این حال، در مواردی که طرح خالکوبی شامل تصاویر مستهجن، نمادهای شیطانپرستی یا مواردی باشد که عرف جامعه آن را مخل عفت عمومی بداند، ممکن است مشمول ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی شود و فرد به حبس یا شلاق محکوم گردد. نظریه مشورتی قوه قضاییه در سال ۱۳۹۵ نیز تأکید کرده که خالکوبی اساساً جرم نیست، مگر اینکه ظاهر فرد را بهگونهای تغییر دهد که موجب جلب توجه ناپسند یا ترویج فساد شود.
علل روانشناختی گرایش به خالکوبی
خالکوبی، فراتر از یک انتخاب زیباییشناختی، در بسیاری از موارد ریشه در نیازهای روانی و عاطفی افراد دارد. بر اساس پژوهشهای معتبر، مهمترین انگیزههای روانی عبارتاند از:
– ابراز هویت فردی و استقلال روانی: بسیاری از افراد از خالکوبی برای بیان شخصیت، باورها یا خاطرات استفاده میکنند. این کار نوعی «بیان غیرکلامی» است که جایگزین گفتار یا رفتار میشود.
– تجربه آنومی روانی و بحرانهای هویتی: در شرایطی که فرد دچار سردرگمی یا بیهویتی باشد، خالکوبی میتواند نقش بازتعریف خود را ایفا کند.
– هیجانطلبی و تخلیه روانی: فرآیند تتو زدن، با درد و آدرنالین همراه است و برای برخی نوعی تجربه هیجانی یا حتی درمان روانی محسوب میشود.
– یادبود و مقابله با فقدان یا آسیبهای روانی: طرحهایی مثل نام عزیزان فوتشده یا نمادهای قدرت، اغلب برای مقابله با دردهای عاطفی انتخاب میشوند.
– تأثیرپذیری از گروههای اجتماعی و فضای مجازی: الگوسازی از سلبریتیها، دوستان یا ترندهای شبکههای اجتماعی نقش مهمی در گرایش به خالکوبی دارد.
تحلیل جرمشناختی و اجتماعی
از منظر جرمشناسی، خالکوبی اغلب با انگیزههای شخصی و غیرمجرمانه انجام میشود. با این حال، در برخی طبقات اجتماعی خاص، مانند زندانیان سابق یا اعضای باندهای خیابانی، خالکوبی ممکن است نشانهای از تعلق گروهی یا سابقه کیفری باشد. همین زمینهها باعث شده که برخی نهادها با دید منفی به خالکوبی نگاه کنند.
واکنش کیفری به این پدیده بیشتر بر اساس ظاهر، نوع طرح، و موقعیت اجتماعی فرد انجام میشود تا بر اساس قانون مصرح. این موضوع باعث ناهمگونی در تصمیمگیری قضایی و اجرایی شده و عدالت کیفری را با چالش مواجه کرده است.
نقش رسانهها؛ جرمسازی یا جرمزدایی؟
رسانهها نقش مهمی در شکلدهی افکار عمومی درباره خالکوبی دارند. در برخی موارد، خالکوبی با بزهکاری، اعتیاد یا انحراف اخلاقی پیوند داده میشود؛ در حالی که در روایتهای دیگر، بهعنوان هنر بدن یا ابزار بیان فردی معرفی میگردد. این دوگانگی در روایت، تأثیر مستقیمی بر نگاه جامعه و نهادهای رسمی دارد.
نتیجهگیری
خالکوبی در ایران، نه بهعنوان یک جرم قانونی بلکه بهعنوان یک پدیده اجتماعی با واکنشهای کیفری و فرهنگی مواجه است. برای رسیدن به عدالت کیفری و احترام به حقوق فردی، باید میان خالکوبی بهعنوان هنر بدن و نمادهای مجرمانه تفاوت قائل شد. همچنین شناخت انگیزههای روانی پشت این رفتار میتواند به سیاستگذاری دقیقتر و انسانیتر کمک کند. جرمانگاری فرهنگی نباید جایگزین تحلیل حقوقی و روانشناختی شود.
دکتر محمد فراهانی
دکتری حقوق کیفری و جرم شناسی
مدرس دانشگاه نویسنده و پژوهشگر
- نویسنده : دکتر محمد فراهانی
